Het gecureerde zelfbeeld: hoe sociale media onze identiteit vormen
ESSAY DOOR KATRIEN MEERMANS
Mijn relatie met sociale media is complicated. Ze beloofden me verbinding, maar de eenzaamheid overvalt me er vaker.
Van samen met vrienden door Facebook scrollen naar in je eentje doom scrollen. De beleving is passiever, maar daarom niet minder intens. Hoe hebben sociale media zo een grip gekregen op ons leven en zelfbeeld?
Iedereen beroemd
"Ik wilde ooit echt bekend zijn, maar nu doet iedereen dat," vertelde Jim Carrey in 2007 aan talkshowhost Jay Leno. YouTube - dat twee jaar eerder was gelanceerd - brak door bij het grote publiek en moedigde ons met de slogan ‘Broadcast Yourself’ aan om de ster van onze eigen videoshow te worden. Daar we voorheen nieuwsgierig waren naar het dagelijkse leven van celebrities, konden we nu dat van onszelf verheerlijken.
Dit leidde tot een opmars van influencers, een begrip waar sinds 2016 geen ontkomen meer aan is en zowel voor- als tegenstanders kent. Ons verlangen naar erkenning en bewondering - dat op zich niet nieuw is - drijft ons onder invloed van sociale media tot het documenteren van ons dagelijkse leven alsof het buitengewoon interessant is. “Het lijkt wel alsof we in een narcistische epidemie zitten”, schreef Zoe Williams in 2016. Na YouTube en Instagram doen we vandaag doodleuk verder op TikTok: #GRWM, #GUWM, #CoffeeMorning, #Lunchtime, #MorningGym… Geen moment is ‘te gewoon’ om niet te delen. Daarnaast integreren we in die momentopnames producten waardoor we - al dan niet bewust - aanzetten tot consumptie. Denk aan posts met hashtags zoals #FoodHaul, #FashionHaul, #Empties, #OOTD, #BookshelfWealth … Hierdoor kan je als kijker het gevoel krijgen dat deze producten musthaves zijn om tot een bepaalde groep te behoren, en word je op een subtielere manier beïnvloed dan wanneer een merk rechtstreeks communiceert.
We posten video’s die ons social currency moeten geven, maar die vooral focussen op oppervlakkige dingen zoals geld, bezit, consumptie, schoonheid, jeugdigheid … Terwijl het streven naar extrinsieke waarden ons niet gelukkig maakt, integendeel. Johann Har wijst in zijn boek Lost Connections ons erop dat extrinsieke waarden nauw verbonden zijn met depressie en angst omdat we de essentie missen van wat ons echt gelukkig maakt: diepe, betekenisvolle relaties met anderen. We leven echter in een maatschappij die geobsedeerd is met status en waarin we continu de concurrentie aangaan met anderen.
Maar we mogen deze stelling zeker niet veralgemenen: door de opkomst van sociale media relativeren heel wat jonge Gen Z’ers zichzelf net meer als persoon. En dat lijkt misschien haaks te staan op de veronderstelling dat Gen Z’ers door de komst van sociale media narcistischer worden. Zo ondervindt ook Marius Grootveld, architect en docent aan de Technische Universiteit van Aken.
“Het idee is dat net omdat iedereen hetzelfde doet, denk aan TikTok-dansjes die viraal gaan, dat het individu ondergeschikt wordt aan een grotere community. Op vlak van architectuur heerste in de jaren 90 en 2000 de houding dat een gebouw een afspiegeling moest zijn van het idee van de architect. Dat idee bereikte een hoogtepunt met de ‘starchitect’, denk aan Rem Koolhaas. Daar denkt de huidige generaties studenten nu anders over. Door de komst van sociale media en AI heerst er meer comfort onder de studenten voor het toe-eigenen van het bestaande en dingen die buiten jezelf staan.”
Algoritme als sekteleider
In haar onderzoek naar de kracht van taal in de context van fanatisme en extremisme legt Amanda Montell het verband bloot tussen sociale media en sektes. Want niet alleen sektes zoals Jonestown en Scientology of fitnesscults zoals Bikram Yoga en Soulcycle gebruiken manipulatief taalgebruik om ‘volgelingen’ rond zich scharen en ‘ideologieën’ te verspreiden: sociale media werkt volgens hetzelfde principe met het algoritme als 'sekteleider'.
Het begint al bij de terminologie. Montell: “Op Instagram en TikTok heb je in de eerste plaats ‘volgers’; geen vrienden of connecties. Een weloverwogen taalkeuze. Daarnaast hebben sociale media de duidelijke taak om feeds vol te stuwen met voorgestelde inhoud die alleen maar bevestigt wat we al geloven. “Op basis van onze posts en wat we leuk vinden, ontstaat er een ‘persona’ die door middel van gerichte advertenties en aangepaste feeds versterkt wordt.”
Al die verschillendezelfde mensen
Het is de titel van een werk van de Nederlandse kunstenaar Rogier Roeters. Met genadeloze trefzekerheid pent hij mijn gevoel neer, en wat we vandaag zien op sociale media: nog meer van hetzelfde onder invloed van het algoritme. Het algoritme dat oneindig veel beslissingen voor ons neemt. Het doet dit zonder met ons in dialoog te gaan noch zonder inzicht te geven in zijn werkwijze waardoor onze relatie uit balans is. Dit zorgt ervoor dat we de content op sociale media passief consumeren en we de online presentatie van onszelf voortdurend bijsturen op basis van wat er vandaag leidt tot meer kliks, likes en bereik.
In 2020 vonden we troost in de rustige countryside lifestyle en charmante cottagecore esthetiek met zijn zwierige jurken en natuurlijke kleurenpaletten. Niet veel later leidde de druk om toch iets productiever in het leven te staan tot de opkomst van de #ThatGirl trend, waarbij een georganiseerde levensstijl met activiteiten zoals sporten, een dagboek bijhouden en mediteren werd gepromoot. Wat vervolgens leidde tot een nieuwe tegenbeweging, een waarin we imperfecties en de rommelige kant van het leven omarmen. Wanneer een bepaalde aesthetic populair wordt, kunnen we de druk voelen om hieraan te conformeren op vlak van kledingstijl en levensstijl om toch maar ‘gezien’ te worden door het algoritme. We verliezen de controle over onze eigen individualiteit.
Dat wekt bij veel mensen frustraties op. Valeriya Gogunskaya, co-founder van The Longboard Course: “Instagram werkt volgens een bepaald stramien, of we dat nu leuk vinden of niet. Ik vind het spijtig dat zeer bewust gemaakte kwaliteitsvolle content wordt weggeduwd door het algoritme. Ik weet dat het frustrerend en ontmoedigend kan zijn om te moeten kiezen tussen likes en interactie, en trouw blijven aan jezelf. Dus ik respecteer makers die voet bij stuk houden.”
“We worden inderdaad ‘gedwongen’ om content te creëren die vooral toegankelijk en sfeervol is; waar we zonder veel nadenken op kunnen reageren en aan deelnemen,” schrijft journalist en auteur van Filterworld Kyle Chayka. “Content die vlotjes rond gaat en door zijn alledaagse karakter de neiging heeft onopgemerkt voorbij te gaan totdat je het plotseling opmerkt. Dan zie je het overal.”
Onze lichaamstaal digitaal gedirigeerd
Van de duck face tot de scrunch face: trends beïnvloeden hoe we ons online presenteren. Vandaag proberen we onder andere via ‘distorted selfies’ controle te krijgen over de perceptie die anderen van ons hebben. Een selfie die als ijdel en attention seeking kan overkomen, verpakken we in creatieve zelfexpressie door de hoek van de camera aan te passen of door bevreemdende, springende of andere poses aan te nemen waarbij we ons lichaam als middel gebruiken. Deze art direction moet volgens MØRNING bewijzen aan de buitenwereld dat we niet opgaan in de consumerende massa, maar dat we ‘creators’ zijn.
Gestileerde authenticiteit
Een andere trend vandaag zijn ‘mood pics’. Deze lijken spontaner omdat ze onze mood van het moment of #LifeLately tonen zonder poespas, maar ze blijven vaak even weldoordacht. Het loslaten van een bepaalde esthetiek en kiezen voor ‘authentieke’ posts is ontstaan uit rebellie bij Gen Z en deed ons in 2022 zelfs massaal de app BeReal downloaden. Hier krijg je elke dag op een willekeurig moment de vraag om binnen de twee minuten een foto te delen. Die foto wordt gemaakt met de camera aan de voor- en achterkant van je telefoon. Je realness in scène zetten, daar is dus gewoon geen tijd voor. Waardoor ook al snel duidelijk werd hoe doodgewoon ons dagelijks leven eigenlijk is. En die échte authenticiteit bleek maar even populair, want het aantal dagelijkse gebruikers daalde tussen oktober 2022 en maart 2023 met maar liefst 61%.
Een meer gestileerde ‘authentieke’ versie van onszelf slaat wel aan en wordt verder gepusht door het algoritme van Instagram en TikTok. Of is het omgekeerd? En zetten merken, influencers en content creators hierop in net onder invloed van het algoritme?
Het TikTok accent
Het algoritme beïnvloedt ook hoe we praten. “Heeeyy guysss”, “Gooood moorning …” “Hii vandaaaag gaa ik …” Hoor je het ook? De zachte toon en uitgerokken klinkers trekken de aandacht zonder echt veel weg te geven, maar doen je wel stoppen met scrollen. De ‘lavender voice’ - een term geïntroduceerd door content creator Pia Valentiner - wordt door het merendeel van de mensen als aangenaam ervaren en sluit perfect aan bij de alledaagse, homogene content waar we vandaag aan conformeren. En kan wel degelijk invloed hebben op je bereik.
Ashley Nkadi een 28-jarige advocaat in opleiding, gelooft dat haar TikTok-stem ‘ongeveer’ haar natuurlijke stem is: "Ik kom uit het Midwesten, waar veel mensen zo klinken - bijna nasaal en een tikkeltje hoger", zegt ze. Nkadi is zich ervan bewust dat de stemklank waarmee ze praat aansluit bij de populaire lavender voice. "Ik denk dat ik door mijn toonhoogte, het tempo waarmee ik praat en de intonaties die ik leg een breder publiek aanspreek dan andere zwarte content creators. Zij hebben het gevoel dat zodra ze beginnen te praten of in hun video's verschijnen het algoritme hun content enkel aan zwarte mensen toont. En ik ervaar dat minder.", vult Nkadi verder aan.
Natuurlijk praat niet iedereen op TikTok op deze manier, de toon is sterk afhankelijk van de inhoud van de video. Christian Ilbury, sociolinguïst aan de Universiteit van Edinburgh vergelijkt het met onze stem wanneer we een belangrijk of zakelijk telefoongesprek voeren: “We praten anders, afhankelijk van met wie we praten en de context - ongeacht of we op TikTok zitten of niet.”
De lavender voice - ook TikTalk of influencer voice genoemd - verspreidde zich de laatste jaren razendsnel onder online content creators. Sommige professoren vrezen zelfs dat deze internetstem een plaats zal krijgen in het echte leven.
Persoonlijke smaak voorgoed verleden tijd?
We worden overspoeld door generieke content. En dat is vooral overweldigend, niet inspirerend. De ‘juiste keuze’ is wat alle anderen doen, maar wat als je zin hebt in iets anders? Dan dreig je te verdwijnen in de obscure achterkamers van het internet. Het algoritme gehoorzamen, vraagt minder moeite dan je eigen ding doen, dan je eigen smaak ontwikkelen.
Smaak is hard werken
Smaak - zo omschrijft Chayka - is een verzameling van onbewuste principes waar je je mee identificeert. Die principes uiten zich in je kledingkeuzes, je interieur, de muziek die je luistert … De zoektocht naar je eigen smaak is een uitdagend pad waar je gegarandeerd meer dan een keer op struikelt. “Smaak ontwikkelen is een oefening in kwetsbaarheid,” meent ook grafisch ontwerper Elisabeth Goodspeed. “Je moet vertrouwen op je instincten en voorkeuren, zelfs als die niet overeenkomen met de huidige trends of de smaak van je leeftijdsgenoten. Want hoewel smaak hebben cool is, weerspiegelt smaak zelf een bepaald soort niet zo coole ernst - een toewijding aan je eigen obsessies en eigenaardigheden.”
Je eigen smaak ontwikkelen is een tijdrovend proces. Je kijkt naar binnen en gaat op zoek naar wat jou raakt, niet wat iemand die jij respecteert leuk of mooi vindt”, vervolgt Goodspeed in haar artikel over het gebrek en de nood aan smaak in de grafische designwereld. “Goede smaak lijkt zich soms natuurlijk te ontwikkelen vanuit je cultureel onderbouwde opleiding of uit een zekere aangeboren coolness. In praktijk is smaak zelden toevallig aanwezig.”
Een brede creatieve horizon
Goede smaak is iets dat vaak tot uiting komt in één iets - bijvoorbeeld een interieur - maar wordt meestal gevormd onder invloed van verschillende zaken. Heel wat iconische creatieve figuren zijn uniek, net omdat ze buiten hun vakgebied inspiratie vinden; denk maar aan architect Frank Lloyd Wright die inspiratie vond in de natuur. Andere voorbeelden die Goodspeed aanhaalt zijn kledingontwerper Sandy Liang die anime-referenties mixt met mode en illustratrice Maddie Fischer wier werk beïnvloed is door middeleeuwse wandtapijten.
“Als designer is het in de wereld van AI, online tutorials en templates niet meer voldoende dat je goed kan tekenen of ontwerpen”, vertelt ze. “Je moet kunnen aanvoelen wanneer je een trend toepast en wanneer niet. Een bijzonder fijnzinnige gave, want zodra een bepaalde esthetiek massaal wordt toegepast, verliest het zijn waarde.”
Hoewel culturele invloeden binnen handbereik zijn en we kunnen kiezen wat we maar willen, kiezen we er vaak voor om niet te moeten kiezen. Om ons te laten leiden door geautomatiseerde feeds. Onze ‘luiheid’ is niet de schuld van het algoritme, het is nu eenmaal makkelijk.
Op zoek naar onze identiteit
Sociale media vormen vandaag sterk onze cultuur en microtrends volgen elkaar in een hoog tempo op. Hoe weten we of onze keuzes werkelijk onze keuzes zijn in een wereld zo doordrongen van geautomatiseerde feeds? Hoe weten we of onze stijl werkelijk onze eigen stijl is?
Mijn keuze bepaald door de wereld
Die vraag stelde Valerie Peter zichzelf. “Niet elke interactie in het echte leven beïnvloedt mijn keuzes, terwijl de kleinste beslissing op sociale media dat wel doet", vertelt ze aan Chayka. ”In 2021 gaf ik toe aan de microtrend van de beenverwarmers. Mijn Instagram-explore-pagina, TikTok-‘for you’-feed, Pinterest … Ze waren overal. Ik kocht ze, droeg ze een keer en bewaar ze nu ergens achteraan in mijn kast. Was de keuze om ze te kopen mijn keuze? Dat ben ik niet zeker.”
Net zoals Peter stel ik mezelf deze vraag regelmatig en vooral bij modekeuzes. Andere keuzes voelen vrijer omdat ze binnenskamers blijven: de beautyproducten die ik gebruik, de boeken en magazines die ik lees, wat ik eet, de kunst, meubels en objecten die in onze woning een thuis vinden … Maar de kleding die je draagt voelt voor mij veel minder anoniem. Me aankleden voor de buitenwereld gaat altijd gepaard met stress: hoe wil ik me vandaag presenteren en hoe wil ik vandaag gezien worden door anderen? Tijdens het (online) winkelen stel ik mezelf voortdurend de vraag of ik iets écht mooi vind. Of mooi vind omdat ik het veel zie of het past bij het beeld dat ik wil dat anderen van mij hebben.
Van aandacht naar verbinding
Ons gedrag op sociale media is misschien wel het best te verklaren als een intrinsieke zoektocht naar onze ware zelf. Maar de oneindigheid van sociale media leidt te veel af van wat er diep in ons hart leeft.
"De rust die je ervaart als je jouw identiteit vindt - en waar we zo hard naar op zoek zijn - ligt ergens voorbij de uitwendige persoonlijkheid, voorbij de perceptie van anderen […] Zelfs voorbij de zoektocht zelf […] Om echt vrede te vinden met jezelf moet je het pantser afgooien. Je behoefte om aanvaard te worden kan je onzichtbaar maken in deze wereld. Maar je mag niets in de weg van je eigen licht laten staan. Durf jezelf te laten zien in al je eigenheid,” vertelde Jim Carrey met overtuiging in 2014 in zijn openingstoespraak aan de studenten van de Maharishi University of Management.
We zijn niet onze foto's, Reels of TikToks. Onze waarde wordt niet bepaald door het aantal volgers of het online bereik. “Wij zelf zijn het licht dat doorschijnt,” zegt Jim Carrey. “Al het andere is slechts schijn en bedrog, het zorgt voor afleiding maar boeit niet echt.”
Wat als we teruggaan naar het begin? En niet streven naar de spotlight, maar naar verbinding? Dat streven staat in contrast met beroemd willen zijn en vormt in veel opzichten een nobele daad. Je creëert een omgeving, brengt mensen in contact met elkaar en dan neem je een stap opzij. Of zoals Andy Warhol zei: "Veel mensen dachten dat de mensen rond mij hingen in The Factory - Andy Warhols studio - en dat ik de attractie was, maar dat is niet waar. Het was ik die om iedereen heen hing. Ik betaalde gewoon de huur en de mensen kwamen omdat de deur openstond. De mensen waren niet zozeer geïnteresseerd om mij te zien, ze wilden elkaar zien."